عمار قدس

مرکز انتشار مقالات : محسن هدایت مهر

عمار قدس

مرکز انتشار مقالات : محسن هدایت مهر

عمار قدس

مقالاتی که نام مراکز یا افراد در ماقبل مقدمه آن ذکر شده است،مربوط به اینجانب نمی باشد و بعلت کیفیت پژوهه،آن را نشر یا بازنشر نموده ام.

بایگانی
آخرین نظرات
نویسندگان
پیوندها

Future 2

مقدمه

     مدیریت جهادی مقوله ای  است همزاد انقلاب اسلامی که آثار مبارک آن در فرازهایی از دوران دفاع مقدس و خصوصاً نهاد جهادسازندگی ظهور و بروز کرده است. فرآیندی که از ویژگی های برجسته آن ادای تکلیف و هم راستایی با ارادة الهی در جهت  تشکیل، حفظ و تحکیم پایه های حکومتی برآمده از اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه وآله)بوده است.مدیریت جهادی، یادگاری است گرانسنگ از دوران دفاع و حماسه، که در آن تهیه و تجهیزسرمایه های انسانی و مادی و برنامه ریزی فعالیت ها و انجام اقدامات، همه در فضایی برگرفته از آموزه های اصیل دینی صورت می گرفته است؛ که مهمترین ویژگی آن ذوب ارادة انسان در ارادة الهی بوده و البته نماد این امتزاج عاشقانه فرمانبری آگاهانه از ولی امر یا ولی فقیه زمان است. لذا از مؤلفه های کلیدی مدیریت جهادی، عقل و عشق است. به عبارتی مدیریت جهادی با بهره گیری از ابزار علم و فناوری و هم جهت با ارادة الهی و بر اساس نقشة الهی به تمشیت امور می پردازد. پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، تجارب دوران دفاع مقدس و سازندگی روستاها و صدها موفقیت علمی و عملی دیگر در سطح کشور و حتی پیروزی مقاومت حزب الله لبنان در برابر رژیم تا دندان مسلح صهیونیستی، همه بیانگر کارآمدی مدیریت جهادی در عرصه های سنگین و پیچیده است. از آنجا که نگاه روشمند به آینده یکی از مؤلفه های کلیدی مدیریت استراتژیک محسوب می شود، در این مقاله سعی در مدلسازی یکی از ابعاد محوری مدیریت جهادی، شده است یعنی: نگاه به آینده برای تدبیر امور در وضعیت حال . به گونه ای که فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری در فضای مفهومی مدیریت جهادی سامان یابد. تلاش نگارندگان این مقاله بر برقراری ارتباط میان گزاره های اعتقادی و بومی موجود در مدیریت جهادی با فرآیند آینده پژوهی است که هم اکنون در سطح کشورهای رشدیافته و بعضاً در حال رشد، دنبال می شود. به زعم ما بسط و ترویج این نگاه ترکیبی در سطوح مدیریتی و کارشناسی و حتی درسطح  جامعه ، منجر به ارتقاء و جهش به سوی آینده ای درخشان در سطوح ملی به ویژه در بخش کشاورزی خواهد شد. تأکید ویژه این مقاله بر اصول برگرفته  از آموزه های اسلامی برای فرآیند آینده پژوهی و آینده نگاری است که می تواند به صورت ساختار یافته و نظام مند در فرآیند تصمیم سازی ملی و یا منطقه ای وارد شود.آینده پژوهی یا آینده نگاری فرآیندی که از آن به عنوان فناوری نرم یادمی کنند؛ مخصوص کشورها و سازمان هایی است که می خواهند در شرایط متحول جهانی فعال باشند نه منفعل. لذا نهادینه کردن و بومی سازی آن با توجه به ظرفیت های دین اسلام و تجارب ملی، می تواند گام مؤثری برای رفع فاصله با وضعیت مطلوب باشد. در این مقاله با مرور مباحثی در زمینة خاستگاه آینده پژوهی و بررسی ابعادی از آینده نگری از نگاه اسلام ضمن بیان تعریف ، اهداف ، اصول و قلمرو آینده پژوهی ؛ در اقتباس گزاره هایی از دین اسلام برای نهادینه کردن و بومی سازی آینده پژوهی سعی شده است.مفاهیم و گزاره ها ، دو رویکرد متفاوت از هم برای نگاه به آینده، است ؛. یکی از رویکردها، که غالباً تجارب جهانی در پی این معنا هستند؛ معطوف به منافع مادی است و در آن هر ملت یا سازمان یا گروهی که بتواند بیشترین فرصت های اقتصادی آینده را به خود اختصاص دهد برگ برنده را در دست خواهد داشت. رویکرد دیگر، که می تواند به مدد مبانی دین اسلام و فرازهایی از تاریخ دفاع مقدس و جهادسازندگی ملت ایران؛ در برابر این جریان تقریباً شکست خورده قد برافرازد؛ منطبق بر آموزه های اسلام است که جهات‌مادی و معنوی را توأماً دارد و می‌تواند منجر به خلق آینده‌ای امن و پایدار گردد.

 

خاستگاه آینده پژوهی

با نگاه به طول تاریخ زندگی بشری می توان انگیزه اندیشیدن انسان به آینده را به دو عامل مهم نسبت داد؛ یکی عقل ، به عنوان عامل درونی(حجت باطنی) و دیگری تعالیم انبیاء الهی خصوصاً تعالیم قرآن و اهل بیت عصمت -سلام الله علیهم- به عنوان عامل بیرونی(حجت ظاهری). این تقسیم بندی به معنای تباین و تعارض بین عقل و دین یا علم محوری و خدامحوری نیست ؛ بلکه باید تأکیدکرد که در اسلام این دو، لازم و ملزوم هم ، برای تصاحب آیندة مطمئن و پایدار هستند[1][3]و[2][4].

الف- جایگاه عقل در ترغیب انسان به آینده اندیشی :

      گذشته از تأکیدات مکرری که در متون اسلامی بر جایگاه عقل در تدبیر آینده شده است، دانشمندان متأخر نیز به جایگاه عقل برای تلاش انسان در جهت آینده نگری اشارات متعددی دارند. از جمله پایا(1384) به این موضوع اشاره می کند که موجودات زنده و در رأس آنها انسان، در برخورد با محیط پیرامون خود رهیافتی مسأَله محور داشته و بر اساس انتظاراتی که نسبت به شرایط پیش آمده در محیط دارند، توانایی های ذهنی و فیزیکی خود و امکانات موجود را برای به حداکثر رساندن شانس بقای خویش، ارتقا می دهند.

ب- ادیان الهی خصوصاً اسلام، عامل برانگیزاننده و جهت دهنده به آینده پژوهی :

ابراهیم نژاد (1385)معتقد است اندیشمندانی که به تحلیل تمدن بشری در گذشته،حال و حتی آینده می پردازند، خواسته یا ناخواسته به حضور و اهمیت ادیان الهی و پیامبران؛ خصوصاً دین اسلام، در سرنوشت بشر پی برده اند. درمستند جاوید وبلامعارض اسلام، یعنی قرآن[3][5]، اهل ایمان ملزم به آینده نگری بوده و می بایست نحوة زندگی خود را در این دنیا، برای ورود به آینده(چه دردنیا و چه درآخرت) برنامه ریزی و تنظیم نمایند[4][6]. مسلمانان موظفند برای آیندة بلندمدت خود در این دنیا برنامه ریزی کنند، چنانکه گویی تا ابد در این دنیا زندگی می کنند؛ البته با نگاه به آیندة دیگر  و زندگی جاوید خود[5][7]. در جهان بینی اسلامی، آینده انسان محدود به این دنیا نیست؛ آیندة دیگری در ادامة زندگی دنیوی ترسیم شده ، که کیفیت زندگی در آن وابستگی تمام به زندگی دنیا دارد[6][8]و[7][9]. والبته  در عالم آخرت تجلی وبروزکامل می یابد.[8][10] در جهان بینی اسلامی، آینده انسان مجهول بوده و علم به آن جزو علم غیب محسوب می شود که غیراز خداوند و برخی بندگان خاص( بنا به خواست الهی)، کس دیگری بر آن احاطه ای ندارد[9][11].به نقل از قربانی(1385) ،عدم شناخت آینده، از اراده الهی نشأت می گیرد. نکتة مهم این است که علت تامة شکل گیری آینده، خواست الهی است نه خواست انسان[10][12]. این به معنی تأیید جبر در سرنوشت انسان و یا بدون برنامه وارد آینده شدن نیست[11][13]. بلکه خداوند مواهب آسمان وزمین را مسخر انسان نموده[12][14] و او نیز می باید با بکارگیری عقل، نبوغ و دانش، از آنها در جهت تغییر وضعیت فعلی و ساخت آیندة بهتر بهره برداری[13][15] نماید.مسلمی زاده(1385) اشاره می کند، از دیگر نکات قابل حصول از قرآن و تعالیم اهل بیت (علیهم السلام)، اطلاعات مفیدی است که می تواند برای ساخت آیندة مطلوب بکارگرفته شود یا درس ها و نکاتی که می توانند برای تحلیل سیر تاریخ بشری مورد استناد قرارگیرند که گاهی از آن به سنن الهی تعبیر می شود. میرباقری(1382) از صاحب نظران حوزة فلسفه و معارف اسلامی، در زمینة انسان و جهان آینده در فلسفة تاریخ شیعی، با ارائه تعریفی از فلسفة تاریخ علم، ویژگی های فلسفه تاریخ اسلامی را در پنج عنوان به بحث گذاشته است: 1- اراده و مشیت حق بر کل تاریخ حاکم است. 2- علی رغم ظهور اراده های باطل، حرکت عالم رو به کمال است. 3- ارادة انسان در ساخت تاریخ نقش دارد ولی در طول ارادة الهی 4- اگر چه فرآیند تاریخ، فرآیندی است که اراده های انسانی هم در آن حضور پیدا می کند اما باید توجه داشت که این اراده ها بر محور اراده هایی که تاثیرگذار در کل تاریخ اند، شکل می گیرند؛ هم در جبهه حق و هم در جبهة باطل 5- گرچه درکل تاریخ میان جبهه طاغوت و جبهة عبودیت، کشمکش طولانی اتفاق بیافتد ولی کل غلبه در ، با محور عبودیت است. آخرین فراز از بیان مزبور ؛یعنی،غلبة اهل تقوی و صالحین در مقطعی از آیندة تاریخ بشری؛ که مورد تأیید قرآن مجید نیز می باشد[14][16].

تعریف آینده پژوهی

    پایا(1384)1هم چنان که علم تجربی چیزی جز تکمیل و تدقیق تفکرات روزانه نبوده است، آینده پژوهی نیز فرآیندی است از تدقیق فعالیت های آینده اندیشانه عقل عرفی و عقل سلیم و بهره گیری از دستاورد دانش های گوناگون به منظور تحکیم شالوده‌های آن.  آینده پژوهی یک برنامه تحقیقاتی گروهی است که محصولات نظری آن حاصل تعامل میان افراد با تخصص های متفاوت است. کسانی که به تحقیق در این حوزه اشتغال دارند، مستمراً می کوشند انتظام علمی بیشتری بدان ببخشند و با بهره‌گیری از روش شناسی های دقیق و سختگیر علمی، جنبه های غیر دقیق آن را تقلیل دهند. پایا(1383)آینده پژوهی یک علم ترکیبی[15][17] است که از دو مؤلفه متمایز توصیفی و تجویزی تشکیل شده است. وجه توصیفی آن بر گمانه زنی در خصوص روند های آینده با تکیه بر بهترین دانسته ها و معرفت های زمینه ای[16][18] استوار است که در این زمینه می باید به منظور پرهیز از لغزش تحقیقات وسقوط در ورطة فعالیت های عامه پسند و کم محتوا، به دو جنبة اساسی توجه جدی کرد: نخست، تلاش در زمینة تولید و بسط معرفتِ حاوی محتوا و عاری از آشفتگی ها، و دیگر نقادی پیشنهادها و سناریوهای ارائه شده با تکیه بر موازین سنجیده و نقدهای علمی است.فرشاد مؤمنی (1383)در خصوص وجه تجویزی آینده پژوهی،می گوید: “تلاش برای پاسخ به این سؤال که درآینده چه باید اتفاق بیافتد؟حاکی از تأثیرپذیری مطالعات آینده شناختی از ارزش ها، اراده ها، مسائل و نیازهای مشخص ، در ابعادی به مراتب بالاتر از پژوهش های متعارف علمی است و به نحو بارزتری وجه آرمان گرایانه و ناظر بر وضع مطلوب از دیدگاه پژوهشگر فعال در امر آینده اندیشی را در خود مستتر دارد”. او در ادامه بر بکارگیری روش شناسی های علمی برای رسیدن به آرمان های مشترک،تأکید می نماید.

1-    اصول و مفروضات آینده پژوهی

 

       از نگاه آینده پژوهان، آینده کماکان در حال ساخته شدن است و امری است که مردم می توانند آن را با اقدامات هدفمند خود طراحی کرده و شکل دهند. از این نظر پیش بینی دقیق یا هر نوع غیب گوئی، مردود و بی معنی است. در نظر آینده پژوهان یکی از دلایل اصلی اینکه آینده مبهم بوده و از عدم قطعیت برخوردار است این نکته است که ما می توانیم بر آینده تأثیر گذار باشیم و مسیر حوادث را تغییر دهیم والا هیچ چیز مبهمی وجود نمی داشت.  با توجه به چنین مباحثی، آینده پژوهان ، اصول و مفروضاتی را به بحث می گذارند که مفهوم و ماهیت کلان مطالعات آینده پژوهی را شکل می دهد.علاوه برآنچه  اکرمی (1378)، وحیدی مطلق(1382)، فراست خواه(1383)، اندیشکدة کاوشگران آینده (1384)؛ به  عنوان اصولی(الف تا ج) از آینده پژوهی ذکر نموده اند، با مرور منابع اسلامی می توان اصول دیگری(چ و ح) برای این نوع مطالعات تعریف نمود که با تکیه برآنها نگاه به آینده عمق و معنای وسیع تری می یابد.

الف) وحدت و پیوستگی هستی؛

بین اجزای نظام هستی وابستگی متقابل وجوددارد. هیچ سیستم یا هیچ جزئی از عالم را نمی توان صد در صد مجزا و منفرد در نظر گرفت، بلکه هر موضوعی که در کانون توجه آینده پژوهان قرار می گیرد، به صورت یک سیستم باز در نظر گرفته می شود. لذا شناخت‌ آینده وابسته به شناخت دقیق‌ همه‌ اجزای‌ نظام‌، کارکرد آنها و چگونگی‌ ‌کنش‌ آنها با عوامل‌ بیرون‌ از نظام است.

ب) اهمیت زمان

زمان اهمیت حیاتی داشته  و به صورت یک طرفه و بی بازگشت به پیش می رود. هرچه از زمان می گذرد بر سرعت تغییرات نیز افزوده می شود.

پ) آینده فارغ از حال نخواهد بود؛

همانگونه که حال در ادامه گذشته رخ داده است، آینده نیز به نوعی تحت تأثیر حال خواهد بود. به همین شکل هر مقطعی از آینده ،مقدمه ای برای آیندة بعدی است.

ت) آینده می تواند شکل بگیرد؛

به این معنی که آینده به طور کامل از پیش تعیین شده نبوده و بصورت غیر قابل اجتنابی بر انسانها تحمیل نشده است.آیندة ما متأثر از کنش بشری است.

ث) آینده می تواند از جنس گذشته و حال نباشد

گرچه یک نوع ارتباط و یکپارچگی بین گذشته ، حال و آینده وجود دارد. اما هر چیزی که در آینده به وجود خواهد آمد، لزوماً امروز یا در گذشته وجود نداشته و. بدین ترتیب امکان دارد آینده شامل مواردی باشد که پیش از آن هیچ سابقه ای نداشته است.آینده باز است و مقدر نیست.

ج) آینده ها متعددند و بعضی از آینده ها بهتر از بقیه اند؛

گزینه های متعددی برای وقوع آینده وجود دارد و از آنجا که آینده پژوهان به دنبال آینده های بهتر و نیز آینده های ممکن و محتمل هستند.  بخشی از آینده پژوهی همانا مطالعه، تبیین، ارزیابی و حتی تدوین معیارهایی است که افراد براساس آنها، آینده های مختلف را مورد ارزیابی و سنجش قرار می دهند.

چ) آینده انتها ناپذیر و ابدی است ؛

به استناد منابع علوم اسلامی که شمه ای از آن در قسمت 2 مطرح شد، امتداد و جریان حیات انسان ، ابدی بوده و به پایان حیات این دنیا منتهی نمی شود. اهمیت مطلب در اینجاست که آن آیندة ابدی متأثر از فرآیند زندگی دنیوی است.

ح) برخی آینده ها وقوع خواهند یافت؛

بنا به استدلالات و روشمندی های عقلانی در حوزة علوم مختلف، وقوع برخی رویدادها اثبات شده و بلکه بدیهی است. گرچه زمان و یا کیفیت وقوع آنها بعضاً شفاف نباشد. به عنوان نمونه: در علم ستاره شناسی پایان یافتن عمر خورشید قطعی است. در علم جمعیت شناسی پیر شدن جمعیت و یا وقوع مرگ انسان محرز است. در علوم اسلامی وقوع رستاخیز(معاد) و ادامه حیات ابدی انسان و یا ظهورآخرین منجی بشریت، یعنی، حضرت حجه ابن الحسن العسگری(عج)، اثبات شده است. اما در تمام این موارد هیچ گونه قطعیتی در زمان وقوع ویاکیفیت وقوع  آن وجود ندارد. بدیهی است هرکدام از این نوع آینده ها، به تناسب اهمیت وتأثیر آن درآیندة جامعه و فرد ، می بایست مورد توجه قرارگیرند.

هدف از آینده پژوهی

پایا(1384)،درباره هدف این حوزه پژوهشی از قول یکی از نویسندگان مشهور به نام وندل بل می گوید: «غرض از آینده اندیشی، کشف یا ابداع، وارسی یا ارزیابی و پیشنهاد آینده هایی است که می توانند واقع شوند( آینده های ممکن) ، و یا احتمال واقع شدن آنها وجود دارد( آینده های محتمل)؛ و یا می‌باید واقع شوند(آینده های مطلوب)». خواجویی(1385)از قول کورنیش می گوید؛ «آینده پژوهی، دکترینی است برای برجسته سازی اهمیت تفکر خردگرا ، علمی و مبتنی بر وفاق عمومی نسبت به آینده. لذا آینده پژوهی فرآیندی است که حاصل آن موجبات اتقان و درعین حال انعطاف پذیری فرآیند تصمیم سازی و تدوین استراتژی را فراهم می آورد».ملکی فر(1385)با نگاهی عمیق تر؛ هدف از آینده پژوهی را، مهندسی هوشمندانة تاریخ اما نه تاریخ گذشته بلکه تاریخ آینده عنوان می کند.صدیق(1383) که آینده را بر محور فناوری ها دنبال می کند، هدف از آینده پژوهی را کشف منابع مجازی آینده معرفی می کند. او منابع مجازی را در مقابل منابع آشکار تعریف کرده و معتقد است منابع مجازی برای همه قابل دیدن نیست و در نتیجه ازطریق شناسایی آنها می توان به ارتقای جایگاه جهانی کشور در زمینه کیفیت زندگی و تولیدثروت  اندیشید.

ارتباط مفاهیم آینده پژوهی، پیش بینی، آینده نگاری :

        به لحاظ ارتباط نظام یافته ای که میان فرآیندهای برنامه ریزی، سیاستگذاری و آینده پژوهی وجود دارد، تا چند دهة اخیر با تمرکز بر این فرض که آینده در ادامه گذشته وحال، وقوع می یابد؛ روش شناسی مطالعات آینده پژوهی ،برنامه ریزی و سیاست گذاری، از یک فرآیند خطی تبعیت می کرد. در آن گفتمان، روش های پیش بینی در مطالعات آینده پژوهی نمودی تام داشته است. برخی ویژگی های روش پیش بینی، عبارتند از: اتکاء به داده های صریح[17][19] یا داده های کد شده (اعم از کمی یا کیفی)، محدودیت در احصاء عوامل تأثیرگذارنده و ثابت فرض کردن شرایط محیطی و سرعت تغییرات در آن. بنا به محدودیت روش های پیش بینی مزبور ، امکان برون یابی فقط برای دورة کوتاه مدت امکان پذیراست.بنیادتوسعة فردا(1384)،یکی از نقاط عطف مهم (در تاریخ نگاه به آینده) ، تغییر گفتمان پیش بینی آینده (بافرض مجهول ولی محتوم بودن) به گفتمان انتخاب آینده (بافرض وجودآینده های محتمل و امکان تغییراحتمال وقوع و نوع آنها) می باشد.وحیدی مطلق(1385)، در شیوه های سنتی برنامه ریزی، شما ابتدا پیش بینی می‌کنید؛ یعنی درادامه گذشته و حال از خود می پرسید :در آیندة درازمدت چه روی خواهد داد ؟” آنگاه این پیش بینی ها را مبنای تصمیم گیری و سیاست گذاری یا استراتژی برای آینده قرارمی دهید(نگاه اکتشافی). اما در رویکرد جدید، نگاه به آینده را که نه از حال بلکه از آینده آغاز می‌کند و چشم اندازی ارزشی[18][20] از آیندة بایسته به دست می‌دهد. همچنان که طی دو دهه اخیر تغییراتی در نگاه به آینده پیش آمده، گفتمان برنامه ریزی و سیاستگذاری نیز دستخوش تحولاتی شده است. وجوه مشترک تغییرات در این سه حوزه به مسائل ذیل بازمی گردند :

- عوامل تأثیرگذار بر سیستم مورد مطالعه،  محدود و ثابت نبوده .

- روندها لزوماًخطی و مستقیم نیستند.

- همة عوامل مؤثر را نمی توان شناخت.

- عدم امکان اکتفاء به داده های کد شده و لزوم بهره برداری از قضاوت های شهودی یا داده های ضمنی[19][21] (غیرکد شده).

1-    حضور همة ذی نفعان مهم در فرآیند مطالعه، حیاتی است. بنابراین با ظهورگفتمان جدید رویکرد مطالعات آینده پژوهی از شناخت آینده به سمت ساخت آینده یا آمادگی برای آینده تغییر یافته است که در این بین روش یا به عبارتی، فرآیندی به نام آینده نگاری تعریف شده است.

آینده نگاری :

  بنیادتوسعة فردا(1384)عبارت است از کوششی نظام مند متشکل از افراد صاحب نظریا صاحب تجربه یا ذی نفع ، که در قالب یک برنامة مشخص و با یک چارچوب مفهومی معلوم  برای بررسی آینده های محتمل ، ممکنه و مرجح در هر یک از زمینه های علم، فناوری، اقتصاد ، جامعه و محیط زیست به منظور استحصال بیشترین منافع اقتصادی اجتماعی یا دفع تهدیدها و گذر از چالش ها گرد هم می آیند.ناظمی و همکاران(1385)آینده نگاری ، حاصل تلاقی و هم‌گرایی سه دسته از مفاهیم در حوزه ‌های مختلف است : برنامه‌ریزی یا برنامه‌ریزی استراتژیک، آینده اندیشی ،شبکه‌سازی یا توسعه سیاست. لذا بکارگیری آینده‌ نگاری مستلزم تغییر رویکرد و یا منجر به تغییر رویکرد در فرآیندهای فوق خواهد شد:

-        برنامه‌ریزی استراتژیک            تفکر استراتژیک و برنامه‌ریزی تعاملی،

-        سیاستگذاری متمرکز                        سیاست‌گذاری شبکه‌ای،

-        پیش بینی و برآورد آینده                    آمادگی برای آینده و یا ساخت آینده.

جایگاه و کارکرد آینده پژوهی در مدیریت

        دیوید(1379)و وفایی، مفاهیم آینده پژوهی،برنامه ریزی و سیاست گذاری ، از ابتدا و به خصوص از زمانی که نگاه به آینده جزو ویژگی های برنامه ریزی موفق تلقی شده است؛ ارتباط وکارکرد نزدیکی در حوزة مدیریت داشته اند. از این رو تغییر و تحولات حاصل شده در هر زمینه، به نوعی دیگر زمینه ها را تحت تأثیر قرارداده است. این فرآیند تحول، ادبیات مدیریت را نیز دستخوش تغییراتی نموده که در حال حاضر از  آن به عنوان مدیریت استراتژیک نام برده می شود. از جمله دلایل و الزاماتی که استفاده از این الگو را ضروری می سازند، عبارتنداز:

-        توجه به محیط و آگاهی از تاثیر متغیرهای محیط،

-        ارایة چشم اندازی از فعالیت آینده برای سازمان ها،

آمادگی برای برخورد با تغییرات مداوم با وجود عدم قطعیت های[20][22] محیطی در مسایل سازمانی به لحاظ مبهم بودن و طبیعت احتمالی رخدادهای آنی.

آینده پژوهی در جهان و ایران معاصر :

       عظیمی و همکارانش(1385) و مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی(1385)، آنچه اخیراً (ازدهه1960) و عمدتاً پس از جنگ جهانی دوم به عنوان جنبش آینده پژوهی و با فلسفه و دیدگاه خاص، به سرعت گسترش یافته است، در پی به علمی کشیدن فرآیند کسب معرفت بشری در باره آینده است. آنچه به عنوان یک فعالیت فراگیر در سطح بین المللی قابل بررسی است مشهور به آینده نگاری است که تجارب آن در سطوح فرا ملی، ملی و سازمانی آن قابل مطالعه می باشد. رویکرد عمدة این مطالعات بررسی روند گسترش و آیندة فناوری-عمدتاً از نوع سخت[21][23]-به عنوان یکی از عوامل پیشران توسعه، می باشد.نظری زاده (1385)اما نسل جدیدی از آینده نگاری درسطح کشورهای پیشرفته درجریان است، که به عاملی مهمتر از فناوری های سخت، یعنی فناوری های نرم      می پردازد. دراین خصوص او معتقد است: در کشورهای درحال توسعه تمرکز بیش از حدی بر فناوری های سخت و دنباله روی از کشورهای پیشرفته وجود دارد و نقش و تأثیر فناوری های نرم مغفول مانده اند .  از طرف دیگر او توصیه می کند که برای جبران فاصله با کشورهای پیشرفته و حتی پیش افتادن از آنها باید به فناوریهای نرم توجه جدی نمائیم. البته در اروپا برخی فعالیت ها با رویکرد نرم در حال انجام است . زامفیرسکو و همکارانش(2005)، به توضیح این نوع فعالیت ها در کشور رومانی، تحت عنوان "آینده نگاری اطلاعات و دانش اجتماعی" پرداخته اند.در ایران نیز رویکردجدیدی هم راستا با مطالعات بین المللی در حال شکل گیری است. این رویکرد عبارتست از پیش بینی فناوری- از نوع سخت- و بررسی آینده براساس مقتضیات آن. ملکی فر(1385) ، باب اصلی ورود به این نوع مطالعات آینده نگرانه، با طرح مباحث "فناوری های نو"در شورای پژوهش های علمی کشور در دهة70 بازشده است. البته همزمانی این موضوع با فرآیند تنظیم و ابلاغ سند چشم انداز20ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران ، انگیزه های بیشتری را برای سازماندهی مطالعات آینده پژوهی در سطح مجامع دولتی ، دانشگاهی و خصوصی کشور فراهم آورده است.

9- قلمرو علوم و حوزه های دخیل در آینده پژوهی

     بنا به اصل مورد پذیرش، از آنجا که مطالعة آیندة یک موضوع در چارچوب یک سیستم باز بررسی شده و آیندة آن با عوامل متعددی ارتباط پیدا می کند، آینده پژوهی ، یک فن یا مهارت  میان رشته ای تلقی می شود.پایا(1384)،محققانی که به پژوهش در این حوزه مشغولند ، هریک با استفاده از دانش تخصصی و تجارب حوزه کاری خود بانضمام اطلاعات و یافته های دیگر محققان در زمینه های مکمل، می کوشند روندهایی را که در یک قلمرو خاص مثلا« کشاورزی، محیط زیست ، بهداشت، آموزش، علم، فناوری ، سیاست ، فیزیک، زیست شناسی، اقتصاد و.... "در حال شکل گیری است و یا احتمال شکل گیری آن می رود و یا شکل گیری آن مطلوب است، بررسی کرده و تأثیرات آن را بر حوزه های موردنظر ارزیابی کنند.لذا آینده پژوهی در هر حوزه مستلزم بهره گیری از گزاره های مرتبط از سایر حوزه های مرتبط است.

بررسی ارتباط آینده پژوهی با علوم اسلامی و اهمیت بهره‌گیری از آموزه‌های آن

-        این موضوع در چند محور قابل بررسی است :

اکرمی (1378) گونه های آینده پردازی، به سه طیف تقسیم می شود:1-آینده پردازی آرمان شهری 2- ترسیم خط سیر تمدن آینده(فلسفة تاریخ)، 3- تحلیل آینده برپایه داده های صنعتی و فن شناختی. لذا بنا به مباحث قبلی، در اسلام گزاره های حیاتی و مهمی برای آیند (اعم ازمستقیم یا غیر مستقیم)ه، در سه بخش فوق وجود دارد. در نتیجه اهمیت دارد که آینده پژوهی خصوصاً در موضوعات کلان، به عنوان یک علم میان رشته ای و فرا رشته ای، ارتباط لازم را با علوم اسلامی[22][24] برقرارنماید.

* این اهمیت وقتی دو چندان می شود که بنابر اقوال مختلف و خصوصاً غیرمسلمانان ، اسلام ظرفیت جهانی شدن دارد و گزاره هایش آینده سازند. به علاوه اسلام دینی است که از بعد پدیدارشناسی و بنا به ماهیت خود و نه بنایه  اعتقاد یک جمعیت خاص و نه بنا به پشتیبانی های گسترده مالی و سیاسی، دین آینده و فراگیر بشری خواهد بود کثیری(1385).

* اهمیت ارتباط میان آینده پژوهی و دین اسلام از جهت دیگری قابل تأمل است، و آن بومی شدن آینده پژوهی به عنوان یک فناوری نرم است. اهمیت مطلب فوق نیز در رویکردی است که اقتضای جهانی شدن را بومی بودن می داند، به عبارتی می گوید:”بومی باش تا جهانی شوی”. برخلاف رویکردی که جهانی شدن را از طریق هضم شدن در فرآیند جهانی سازی می دانند. ملکی فر (1384)مثال خوبی می آورد. او می گوید: “اگر آثار استاد فرشچیان شهرة جهانی دارد به دلیل حفظ اصالت های بومی بوده است نه حذف آنها. حال در مقایسة اصالت(هنر) نقاشی و اصالت تفکر و نگاه به آینده، کدامیک استراتژیک مهم تر  می باشند؟”.

 * واقعیت آن است که حتی بنا به اعتراف آینده نگران مشهوری چون تافلر ، رسیدن آیندة پایدار به چیزی بیش از علم وفناوری نیازمند است. ابراهیم نژاد(1385) از قول او می نویسد: "برای آنکه تمدن موج سوم، تمدنی سالم و دموکراتیک شود به چیزی بیش از عرضة منابع انرژی جدید یا فناوری الکترونیک نیازمند است. حتی ایجاد نوعی مشارکت و همدلی اجتماعی هم کافی نیست، بلکه این تمدن باید بتواند به زندگی نظم ، هدف و معنا بخشد".

ورهلز(1383) در خصوص مشکلات محیط زیست عصر حاضر چنین می گوید: زندگی بشر به اندازه ای که اکنون و در آغاز هزارة سوم شاهد آن هستیم، مخرب و تهدید کنندة زندگی وی نبوده اند. امروز با دخالت بشر در اکوسیستم ها، چرخة آب، کربن و موادغذایی تغییر کرده است. در نتیجة این امر اکوسیستم ها به تدریج فرسوده شده و کارایی کمتری پیدا می کنند. صحراها گسترش می یابند، آب آشامیدنی کم تر می شود و بشر با استفادة بیش از حد از انرژی و تولید گازهای گلخانه ای، دمای کرة زمین را بالا می برد. هنور حدود یک پنجم مردم جهان در فقر بسر می برند و در انتظار خانه و غذای مداوم و مناسب هستند. ورهلز در مورد عامل بروز این مشکلات می‌گوید :مسائل موجود در زمینة محیط زیست جهانی از سه عامل عمده ناشی می شود: رشد جمعیت، میزان مصرف و فناوری های نوین.شفیعی سروستانی(1383) در مقاله ای با استناد به گزارش های منتشره از سوی منابع رسمی جهان، به تحلیل وضعیت کنونی و آیندة زمین می پردازد:" لستربرون مدیر مجمع اندیشمندان واشینگتن می گوید: در دوره ای از پیشرفته ترین فناوری ها، اکتشافات فضایی، شبکه های اینترنتی و جراحی پیوند اعضاء؛ انسان ناگاه با مشکلات کهن مواجه شد؛ اینکه چگونه غذای موردنیاز خود را فراهم کند.   آسوشیتدپرس به نقل از سازمان غلات جهانی، چنین گزارش می دهد: گرسنگی جهان ریشه در فرو ریختن ارزش های انسانی دارد".او  با بررسی و تحلیل افزایش جنگ ها و نزاع ها، گسترش قحطی و خشکسالی، شیوع بیماری های واگیردار، زلزله های ویرانگر، گسترش خشونت، مرگ عاطفه و مهر و محبت، رواج همجنس بازی و غیره؛ به مرور روایات و احادیثی پرداخته است که دقیقاً شرایط دنیای امروز را به دنبال دوری از تقوای الهی؛ پیش بینی نموده اند.

* خداوند طی آیاتی رسا و صریح در قرآن مجید، اعطای برکات از زمین و آسمان 1- و به عبارتی  تأمین ثروت و مایحتاج انسان ها،حتی افزون برفعالیت ها و انتظارات آنها را وابسته به ایمان و تقوای الهی آنها ذکر فرموده است[23][25].  و در جای دیگر گشایش در مسائل (اعم از مشکلات فردی و اجتماعی)  و اعطای رزق(اعم از غذا و دیگر امور مادی و معنوی) را در گرو تقوای الهی می داند[24][26].

1- توجه به این موضوع برنامه ریزان سطوح کلان را بر آن می دارد تا تأمین غذای جامعه، یا به عبارت جامع تر، سلامت جسمانی و فیزیکی جامعه را جدای از سلامت روحی و اخلاقی، دنبال نکنند. از آنجا که طبق سنت الهی ، انسان با هدف تکامل عقلانی و اخلاقی آفریده شده است بنابراین تدبیر معاش او می باید در راستای هدف اصلی خلقت انسان قرارداشته باشد، تا سعادت (آینده مطمئن و پایدار) او در دو سرا  تأمین گردد. براین اساس- به عنوان نمونه- از دیدگاه اسلام باید ابعاد دیگری به تعریف رایج از امنیت غذایی افزود و آن پاک بودن و حلال بودن  غذای مصرفی است.

11- بحث ، بررسی و پیشنهاد

         متأسفانه باید اذعان کرد ، مطالعه ای که در زمینة انطباق ادبیات آینده پژوهی با زیست بوم فرهنگی صورت گرفته باشد به ندرت یافت می شود. لذا مباحث پیشنهادی مستظهر به برداشت نویسندگان از منابع این مقاله می باشد، و مقالات بعدی می تواند به تکمیل یا تصحیح این نوشتار مدد رساند. به هرطریق جمع بندی مباحث قبلی تحت عناوین ذیل مرورمیگردند:

* بنا به اتفاق آینده پژوهان ، آینده بیش از آنکه شناختنی باشد ساختنی است. از طرفی بنا به پیشران بودن علم وفناوری در توسعة کشورها؛ کشورهای رشدیافته عموماً تجربه های متعددی در جهت دهی و نگاشت مسیر علم و فناوری داشته اند، تا بدین طریق فرصت های آینده را به خود اختصاص دهند.

* روش شناسی های معطوف به مدیریت علم و فناوری از پیش بینی آینده که متکی بر محدودی از نخبگان  است به سمت ساخت آینده؛ با حضور همة ذی نفعان و برقراری ارتباط ، همگرایی، هم رأیی وتعهد آنها برای نگاه به آینده دارد.

* اما مرور وضعیت جهانی پس چند دهه تلاش فن سالارانه ؛ حاکی از آن است که صرف تمرکز و همدلی وهمگرایی در خصوص آیندة علم و فناوری؛ علی رغم برخی آثار رفاهی و توسعه ای ؛ چشم انداز زندگی بشری درهاله ای از ابهام قراردارد.

* همچنانکه خاستگاه اصلی انسان برای آینده اندیشی دو عامل عقل و وحی(قرآن و روایات اهل بیت عصمت علیهم السلام) می باشد؛ ساخت آیندة امن و پایدار نیز با این دو عامل امکان پذیر است. با این تفاوت که محصول عقل، علم و فناوری بوده ؛ و  وحی، جهت دهنده و تکامل بخش آن به سوی حقایقی فراتر از عالم حس و تجربه.

* گزاره های عقلانی در ارتباط با آینده که مورد تأیید و تأکید گزاره های وحیانی نیزمی باشند، انسان را در طراحی ابزار و روش ها به منظوربهره برداری بهینه از ظرفیت های موجود و باهدف ساخت آینده، مهیا می نماید.اما گزاره های وحیانی در ارتباط با آینده، دید انسان را از افق محدود و مادی به جاودانگی و ابدیت متصل می نماید، حال و آیندة او را در حیات ابدی او مؤثر دانسته، برای طراحی حال وآیندة او توصیه های جامع دارد، سیر تمدن بشری را هدفمند دانسته، قوانین خاصی را بر روند زندگی فردی و جمعی انسان و همچنین طبیعت و هستی،  جاری و آنرا معرفی نموده است.

* در اسلام گزاره ای مهم تر از آنچه دانشمندان غربی به عنوان عوامل شکل دهندة آینده (روندها، حوادث، آرمان ها و اقدامات) مطرح می کنند، عنوان می شود؛ که آن ارادة الهی است. اگر تلاشهای بشری برای تحقق امری در آینده، بسیج شوند؛ فصل الخطاب برای شکل گیری آینده، ارادة الهی خواهد بود. این گزاره فقط در جهان بینی اسلامی قابل فهم و تحلیل می باشد.

* گزاره های آخرالزمانی اسلام، پایان جهان را متعلق به صالحین و متقین دانسته و پیروانش را برای زمینه سازی آن واقعة عظیم تشویق می نماید. لذا امید لازم را برای تلاش و استقامت و جهش جامعه از وضعیت‌انفعالی  فراهم‌می‌آورد.

* گرچه گسترش و رشد چشمگیر علوم و فناوری ها طی یک قرن اخیر توانسته است رفاه مادی بشررا (به طور جزیره ای وبرای بخشی از جامعة جهانی)فراهم آورد، اما واقعیت های کنونی حاکی از اضطراب و عدم ارضای روحی و معنوی انسان در کلیة سطوح می باشد، و این حاصل عقل و دانش جدا از وحی و تقوای الهی است. وضعیتی که در آن علی رغم برخورداری جامعة انسانی از فناوری ها ؛ عدم رضایت،امنیت و عدالت در آن موج می زند.بنابراین  براساس واقعیت های موجود تا وقتی حلقه مفقوده توسعه انسانی،که همان تقوای الهی است ، در امور فردی و اجتماعی و یا به عبارتی در امور خصوصی و حکومتی وارد نگردد، آینده جهان همچنان در هاله ای از اضطراب خواهد ماند. از طرفی وصول به آینده های پایدار و مطمئن (سعادت دنیوی و اخروی) وقتی حاصل خواهد شد که این دو ، مانند دو بال برای حرکت انسان به سوی آینده به کارگرفته شوند. لذا نه تنها جامعة ما بلکه جامعة جهانی می بایست به همگرایی فرآیند بسط وبکارگیری علوم و فناوری ها، با الهی بیاندیشند. و این نکته به لحاظ انتخاب رویکرد توسعة کشور در ابعاد فرهنگی،سیاسی،اقتصادی واجتماعی در فرآیند جهانی شدن، حائز اهمیت می باشد. به عبارتی همگراشدن فرآیند بسط وبکارگیری علوم و فناوری ها، با تقوای الهی ، کلید فتح آیندة امن و پایدار است.

* در فضای کنونی کشور ، که در مراحل ابتدائی مطالعات آینده پژوهانه هستیم ، محوریت نگاشت آینده  در تمامی حوزه ها در قالب نگاشت علم و فناوری دنبال می شود. اما نکته مغفول این است که عامل مهمتر برای ساخت آینده ،باورها،ارزشها , انگیزه های یک ملت است،که در بستر فرهنگ شکل می گیرند. به عبارتی اگر عامل علم و فناوری را (که محصول عقل تجربی انسان است) عامل پیشران جوامع بدانیم که بدرستی نیز چنین است؛ اما عامل پیشران علم و فناوری در جوامع بشری، فرهنگ می باشد. فرهنگ ما به لحاظ آمیختگی با آموزه های دین اسلام(وحی) از پتانسیل عظیم؛ ولی بالقوه، برای  بررسی سیرتمدن بشری، ارایة طریق برای یک آرمانشهر و ارایة گزاره ها و اخباری کلی از آینده؛ دارد. بنابراین گسترش عالمانه (نه عوامانه و کلیشه ای) اسلام در سطوح جامعه، خصوصاً نخبگان و ارکان حکومتی،که منجر به بروز ایمان و تقوای الهی شود؛ علاوه بر هم افزایی با عوامل علم و فناوری و جهت گیری درست آنها، منجر به گشایش گره‌های متعدد در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی و حتی طبیعی می‌گردد. 

* داشتن نگاه  بلندمدت و ترسیم چشم اندازی که در آن ایران جایگاه ممتازی در منطقه داشته باشد مستلزم درصد قراردادن عامل کلیدی علم در پی عامل کلیدی فرهنگ-یا به عبارتی آینده نگاری فرهنگی و علمی - در جهت  آموزه های قرآن و اهل بیت علیهم السلام یا همان وحی می باشد.

* بدون تردید موضوع آینده نگاری فرهنگی نیاز به تعریف داشته که می بایست با توجه به جوانب موضوع ، مورد بحث کارشناسی قرارگیرد. اما بهترین موضوع زمینه ای برای شفاف کردن آن فرآیندی است که از سال 1381تحت عنوان مهندسی فرهنگی از سوی مقام معظم رهبری(دام ظله) مطرح شده است. ایشان طی فرازهایی به اهمیت و ضرورت جایگاه پرداختن به موضوع(شورای عالی انقلاب فرهنگی)و رابطة حکومت و فرهنگ، و دیگر ابعاد موضوع پرداخته اند. در بیانات ایشان آمده است: "فرهنگ یک سیستم است و دارای انواع و اجزائی است و مهندسی فرهنگ به عنوان یک مهندسی سیستم باید انجام پذیرد.فرهنگ یک جامعه، اساس هویت آن جامعه است.فرهنگ که می‌گوئیم اعم از:مظاهر فرهنگی - مانند زبان و خط و امثال اینها و آنچه باطن و اصل تشکیل‌دهنده پیکرة فرهنگ ملی است؛ مثل: عقاید، آداب اجتماعی، مواریث ملی، خصلت‌های بومی و قومی، اینها ارکان و مصالح تشکیل‌دهنده فرهنگ یک ملت است. فرهنگ دارای انواعی است و در مهندسی فرهنگ همه این انواع فرهنگ باید مهندسی شوند.انواع فرهنگ عبارتند از: فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی، فرهنگ سازمانی . " ایشان با تأکید برمحوریت شورای عالی انقلاب فرهنگی، می فرمایند"یک متولی و یک مرکز می‌خواهد تا از یک طرف فرهنگ را مهندسی کند.یعنی با یک فکر کلان،با یک نگاه برتر و بالاتر از همة جریان های فرهنگی در داخل کشور، ببیند حقیقت فرهنگی و عنصر فرهنگی چگونه و با چه کیفیتی باید باشد؟ به کدام سمت باید برود؟ کجاهایش ایراد دارد؟فرهنگ موجود کدامست؟اشکالات و نواقص‌اش چیست؟کندی‌ها و عارضاتش کجاست؟"آنچه از بیانات ایشان مخصوصاً در این مقاله مورد استفاده قرارمی گیرد عبارتست از: "فرهنگ مثل روحی است که در کالبد همة فعالیت‌های گوناگون کشورحضور و جریان دارد. فرهنگی که باید در تولید، خدمات، ساختمان‌سازی، کشاورزی، صنعت، سیاست خارجی و تصمیمات امنیتی رعایت شود و حدود را معین و جهت را مشخص کند. چیست؟این باید در این جا معین شود"[25][27].

* بنابراین با شفاف تر شدن زمینة بحث آینده نگاری فرهنگی، می توان به طور مشخص به این پیشنهاد پرداخت که : نخبگان و متولیان امر، بحث های کارشناسی در خصوص فرهنگ حوزة تخصصی کشاورزی یا حوزة مأموریت وزارت جهادکشاورزی را در دستور کار قرارداده تا حاصل و نتایج آن دستمایة بحث های شورای انقلاب فرهنگی قرارگیرد. چرا که محوریت این شورا به مفهوم نفی بهره گیری از نظرات و یا نیازهای حوزه های تخصصی از جمله کشاورزی، نیست. از طرفی شأن مدیریت جهادی می طلبد که متکی برنگرش اسلامی ، به آینده نگاری فرهنگ،علم و فناوری بپردازد. هم به لحاظ حضور نهادهای فرهنگی و علمی آن ، و هم به لحاظ ترکیب سرمایة انسانی آن.

* از جمله مصادیقی که می توانند در فرآیند آینده نگاری فرهنگ، علم وفناوری در حوزة تخصصی کشاورزی و تا  افق 1404 مورد ملاحظه قرارگیرند؛ می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

- بازتعریف و نهادینه کردن مؤلفه های کلیدی فرهنگ جهادی،

-              ارتقای کمی و کیفی امنیت غذایی در سطح ملی،

-              بهره وری در فرآیندهای پشتیبانی و اداری نهادهای دولتی مرتبط با بخش کشاورزی،

-              ارتقای کمی و کیفی شاخصه های اشتغال روستائیان و کشاورزان ،

-              افزایش درآمد روستائیان و کشاورزان،

-              حفاظت از محیط زیست .

*  به عنوان مثال در خصوص  امنیت غذایی برای دوره های بلندمدت (مانندافق چشم انداز1404) ، می توان براساس سیاست گذاری های فرهنگی و علمی:

-         به لحاظ کمی، ضایعات 20الی 30درصدی مراحل تولید تا مصرف محصولات کشاورزی را کاهش داد.

-         و در بعد کیفی، الگوی مصرف جامعه را از سیری شکمی به سیری سلولی ارتقاء داد.

-     حتی فراتر از آن می توان به تعریف جامع تری از امنیت غذایی پرداخت که در آن غذای حلال و پاکیزه ، یکی از ویژگی های امنیت غذایی باشد.

-   بنا براین بنا به ضرورت ارایة الگویی برای آینده پژوهی جهت  مدیریت بومی و ارزشمدار  و بنا به اهمیت آن در مدیریت استراتژیک حوزه های کلان جامعه ، امیدمی رود  باز نگری رویکردها و اصول آینده پژوهی از زاویه دید اسلام و آموزه های آن،  به عنوان یک ضرورت مدیریت جهادی، بتواند ضمن ایجاد بستر نظام یافته برای جهش به سمت آیندة مطلوب، کشور را از چالش های کنونی جهان معاصر برهاند. به ویژه اینکه وجود تجربه های  موفق در فرازهایی از انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و دوران ظهورنهادجهادسازندگی؛ تحت عنوان مدیریت جهادی، زمینه های مساعدی برای پرداختن به این موضوع فراهم می آورد. این مهم ، به دو حرکت موازی نیازدارد : اول شناخت ادبیات و تجارب جهانی در زمینة آینده پژوهی و دوم  بومی سازی این فرآیند براساس گنجینه های اعتقادی و رفتاری داخلی.

  • در این زمینه مؤسسه پژوهش های برنامه ریزی و اقتصادکشاورزی، گام های مقدماتی جهت بررسی تجارب آینده نگاری کشورها برداشته است؛ اما  ارایه طرحی جامع برای ورود به یک فرآیند فراگیر در ساختارتصمیم سازی بخش کشاورزی،  نیازمند جلب انگیزة حوزه های تخصصی و حضور آنها در مراحل تدوین برنامه " آینده نگاری فرهنگ، علم و فناوری کشاورزی"است. خروجی های چنین برنامه ای متعدد بوده که بنا به نوع تنظیمات برنامه، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

-     تدوین چشم انداز 1404بخش کشاورزی،

-     اولویت گذاری فرهنگ سازی تا رسیدن به  چشم انداز بخش کشاورزی،

-     اولویت گذاری پژوهشی تا رسیدن به چشم انداز بخش کشاورزی،

-     اولویت گذاری فناوری های کلیدی تا رسیدن به چشم انداز بخش کشاورزی.

منابع  و مآخذ

  • ابراهیم نژاد،محمدرضا:”پیامبران و تمدن آیندة بشر”، مکتب اسلام، سال چهل و ششم
    شماره 2 (پیاپی 602)، اردیبهشت 1385.
  • اکرمی،موسی."  آینده شناسی و آینده نگاری" ،فصلنامه رهیافت،شماره 16،تابستان 1378.
  • اندیشکدة کاوشگران آینده : “ آشنائی با مفاهیم آینده نگری”، 1384، مندرج در سایت:  http://www.ayandehnegar.org/ea_1.php?news_id=1725.
  • بنیاد توسعه فردا؛ روشهای آینده نگاری تکنولوژی،1384.
  • پایا،علی. : “ملاحظاتی شتابزده در باب معرفت شناسی آینده اندیشی”، مجموعه مقالات و سخنرانی های نخستین کارگاه آینده اندیشی. تهران، مرکزتحقیقات سیاست علمی کشور،وزارت علوم ،تحقیقات و فناوری،1383 .
  • پایا،علی. “آینده اندیشی: هست ها و بایدها”، 1384؛مندرج در:
  • http://www.ayandehnegar.org/s_1.php?news_id=1726.
  • خواجویی،محمد. حسینی مقدم،محمد.”آینده نگاری فناوری براساس پارادایم آشوب شناسی”، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی،فناوری و
     چشم اندازتوسعه،تهران،دانشگاه امیرکبیر،خرداد1385.
  • دیوید، فرد آر.:مدیریت استراتژیک،ترجمه:پارسائیان،علی و اعرابی،سیدمحمد؛ چاپ هشتم - تهران : دفتر پژوهش های فرهنگی،1379.
  • شفیعی سروستانی، اسماعیل :”آیندة نزدیک”، ماهنامه موعود، سال نهم، شماره های 49و ،50 بهمن و اسفند 1383 .
  • صدیق،محمدجعفر: :”آینده اندیشی و تجربه های جهانی”، مجموعه مقالات و سخنرانی های نخستین کارگاه آینده اندیشی. تهران:مرکزتحقیقات سیاست علمی کشور،وزارت علوم ،تحقیقات و فناوری،1383.
  • عظیمی،سیدعلی اکبر و بخشی، محمدرضا و بختیاری،آتوسا :”گزارش پروژة مطالعاتی – تجارب آینده نگاری کشورهای منتخب با تأکید بربخش کشاورزی”، مؤسسه پژوهشهای برنامه ریزی و اقتصادکشاورزی، 1385.
  • فراستخواه، مقصود: " آینده اندیشی:ملاحظاتی معرفت شناختی" ، مجموعه مقالات و سخنرانی های نخستین کارگاه آینده اندیشی. تهران:مرکزتحقیقات سیاست علمی کشور،وزارت  علوم ،تحقیقات و فناوری،1383.
  • قربانی،سعید.”آینده اندیشی از منظر اسلام”، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی،فناوری و چشم اندازتوسعه. تهران،دانشگاه امیرکبیر،خرداد1385.
  • کثیری،حمید. استاد دانشگاه LSU اتریش در دروس الهیات مسیحی، موضوع سخنرانی:”دین آینده و آیندة دین”، پانزدهمین نشست از سلسله نشست‌های ماهانه فرهنگ مهدوی. تهران، دی ماه1385.قابل پیگیری در:
  • http://www.mouood.org .
  • مؤمنی، فرشاد:”چندنکته دربارة چالشهاوچشم اندازهای کاربست مطالعات آینده شناختی برای پیشبرداهداف توسعة ملی،" مجموعه مقالات و سخنرانی های نخستین کارگاه آینده اندیشی. تهران: مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور،وزارت علوم ،تحقیقات و فناوری،1383.
  • مسلمی زاده،طاهره.”اهمیت شناخت سنت های الهی در آینده پژوهی”، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی،فناوری و چشم اندازتوسعه،تهران،دانشگاه امیرکبیر، خرداد1385.
  • مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی: “ آشنائی با فناوری های نرم”،تهران،1385.
  • ملکی فر، عقیل: “ بومی باش تا جهانی شوی”،مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی.،تهران،1384.
  • ملکی فر، عقیل وهمکاران؛ الفبای آینده پژوهی:علم وهنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا . تهران:مؤسسه فرهنگی انتشارات کرانه علم؛1385.
  • میرباقری،محمدمهدی:”انسان و جهان آینده”، ماهنامه موعود، سال هفتم،شماره 42، سال1382.
  • ناظمی،امیر و قدیری روح الله، تهیه و تدوین:آینده نگاری از مفهوم تا اجرا،تهران،مرکزصنایع نوین،1385.
  • نظری زاده،فرهاد : “نسل چهارم آینده نگاری فناوری”، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی،فناوری و چشم اندازتوسعه. تهران،دانشگاه امیرکبیر،خرداد1385.
  • وحیدی مطلق،وحید. " مبانی آینده پژوهی":
  • http://vahidvmotlagh.blogspot.com/14/11/1382 .
  • وحیدی مطلق ،وحید ؛ ترجمه، برنامه ریزی پابرجا برای یک قرن، رویکردی نو در برنامه ریزی استراتژیک برای صد سال آینده . تهران : اندیشکده صنعت و فناوری (آصف) ؛ 1385.
  • وفایی، حسین :”مدیریت استراتژیک”، مجلة الکترونیکی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، شمارة اول، دورة چهارم.
  • ورهلز ،فرتیز:" آیندة زمین و انسان"، ماهنامه موعود، سال هشتم، شماره44، سال1383.
  • Zamfirescu, Constantine B. etal. :” Future Prospects in Romania: cenarios for the Development of the Knowledge Society in Romania, 2005”,

cited in : http://fistera.jrc.es



1  -  تحف العقول ص376، ازوصایای امام موسی کاظم( سلام الله علیه) به هشام: دنیا دریای ژرف وعمیقی است که انسان های زیادی در آن غرق شده اند. هرکس بخواهد از این دریای مهلک سالم عبورکند[رسیدن به آینده امن] باید درکشتی تقوی سوارشود که مجهزوآراسته به ایمان بوده  بادبانش توکل و اعتماد به خدا وکشتی بان او عقل و اندیشه و راهنمای او دانش و لنگرش صبر و استقامت باشد.

2 - اصول کافی جلدا،صفحة11،امام جعفرصادق (ع) : مَنْ کانَ  عَاقِلاً کانَ لَهُ دینٌ وَ مَنْ کانَ لَهُ دینٌ دَخَلَ الْجَنَّه .

1- سوره بقره ،آیات23و 24: وَإِن کُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءکُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (23) فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ (24).

2 - سوره حشر، آیه 18: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ

3 - اصول کافی،جلد6،صفحه456:حضرت امام جعفرصادق سلام الله علیه : اِعْمَلْ لِدُنْیاکَ کَاَنّکَ تَعیشُ اَبَداً وَ اِعمَلْ لِآخِرَتِکَ کَاَنّکَ تَمُوُتُ غَدَاً. ترجمه:((برای دنیای خود چنان کارکنید که گویی تا ابد در آن زنده اید و برای آخرت خود چنان کارکنید که گویی فردا خواهید مرد)).

4 - سوره عنکبوت،آیه 57: کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ.

5 - عوالی الآلی،جلد1،صفحة267-مجموعة ورام،جلد1،صفحة183: از قول حضرت رسول اکرم (ص):الدُنیا مَزْرَعَهُ الآخِرَه.

6 - سورة بقره،آیه 64: "ان الآخرة هی دارُالحَیَوان لو کانوا یعلمون".

7 - سورة نمل ، آیة65 : قُل لَّا یَعْلَمُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ .

8 - سورة کهف،آیات 23و 24 :وَلَا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذَلِکَ غَداً (23) إِلَّا أَن یَشَاءَ اللَّهُ وَاذْکُر رَّبَّکَ إِذَا نَسِیتَ وَقُلْ عَسَى أَن یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَداً (24).

9 - سوره رعد،آیه 11: إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ .

10 - سوره لقمان ، آیة20: أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَن یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا کِتَابٍ مُّنِیرٍ .

11- سوره الرحمن،آیة 33: یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ .

1 - سورة انبیاء،آیة 105: وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ.

[15][17] - Hybrid

[16][18]- Background knowledge

[17][19] - Explicit data

[18][20] - Value Based Vision

[19][21] -Tacit data

[20][22] - Uncertainties

1 - فناوری سخت یا Hard Technology به کاربرد علوم طبیعی در تغییر مواد و محیط پیرامون در جهت بهبود شرایط زندگی  اطلاق می شود. فناوری نرم یا Intellectual Technology عبارتست از فناوری فکری خلق و نوآوری که بر اندیشه ، ایدئولوژی، احساسات، ارزش ها ، جهان بینی ها، رفتارهای فردی و سازمانی و جامعه انسانی متمرکز است[21].

1- آیت الله مرتضی مطهری،آشنایی با علوم اسلامی،جلد1،صفحة 15:علوم اسلامی علومی هستند که موضوع و مسائل آنها، اصول یا فروع اسلام است و یا مواردی هستند که اصول و فروع اسلام به استناد آنها [با استفاده از قرآن و سنت]اثبات می شود. مانند علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه، علم کلام و علم اخلاق.

1 - سورة اعراف،آیة96: وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ وَلَـکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ.

2 - سورة طلاق،آیات 2و3 : . . . وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجاً (2) وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً (3)

1- مأخذ: سایت اطلاع رسانی - مهندسی فرهنگی ( وابسته به سایت اطلاع رسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی) : http://www.mohandesifarhangi.com/

نظرات  (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی